در اساطیر رومی، ژوپیتر یا ژُو یا ژووه، خدای خدایان یا پادشاه خدایان بود. همینطور وی، خدای آسمان و خدای آذرخش‌های آسمانی (خدای رعد) محسوب می‌شد. همسان و معادل او در پانتئون خدایان یونان، زئوس بود. او را یوپیتر یا آیوپ پیتر یا دیِزپیتر نیز نامیده‌اند و همچنین از او با عنوان اپتیموس ماگزیموس به معنای «بهترین و بزرگترین پدرخدا» نیز نام برده‌اند و او را به عنوان ایزد پشتیبان روم باستان ستوده‌اند، خدایی که فرمانروایی او بر مبنای قوانین و نظم اجتماعی بنا شده بود. او خدایی بود که به همراه خواهر/همسر خود، ژونو، بر سه‌گانه یا تریاد کاپیتولین ریاست می‌کرد.

ژوپیتر همچنین پدر ایزد مارس به‌شمار می‌آمد و این فرزند از ازدواج او با ژونو متولد شده بود. براین اساس، ژوپیتر پدربزرگ رموس و رومولوس که بنیانگذاران افسانه‌ای رم بودند، به شمار می‌آمد. ژوپیتر در دین رم باستان مورد پرستش و احترام قرار داشت و هنوز هم در آیین نئوپاگانیسم رومی، پرستش می‌شود. او همراه با برادران خویش، نپتون و پلوتو، فرزندان ساتورن، به‌شمار می‌آمدند. او همچنین برادر/شوهر سرس (دختر ساتورن و مادر پروسرپینا)، برادر وریتاس (دختر ساتورن) و پدر مرکوری به شمار می‌آمد.^[۱]
توجه شود که در متن فوق، تقریباً تمامی نام‌هایی که بعدها بر روی سیاره‌های منظومه خورشیدی نهاده شدند، مورد اشاره قرار گرفته‌اند. از جمله: ژوپیتر (هرمز)، مارس (بهرام)، ساتورن (کیوان)، نپتون (نپتون)، پلوتو (پلوتون)، مرکوری (تیر)

نام‌شناسی

نام ژوپیتر از ریشه نیا-هندواروپایی *dyeu-peter است که بخش نخست آن dyeu همریشه با دیو در فارسی و به معنی ایزد است و بخش دوم peter همریشه و هم‌معنی با پدر در فارسی است. بر این پایه، ژوپیتر (دیوپدر) به معنای پدر ایزدی و پدر آسمانی است.^[۲]

نام ایزد دیوس پیتا (Dyaus Pita) در سانسکریت و زئوس یونانی نیز از همین ریشه (با معنی دیوپدر) است.^[۳]

پیشینه

به هنگام قدرت یافتن امپراتوری رم، ژوپیتر نیز، همپای همتای یونانی خویش، زئوس، به شکوهمندترین جایگاه خویش دست یافت. با این همه ژوپیتر در مقایسه با زئوس از خاستگاهی فروپایه‌تر برخوردار بود و همانند نخستین رومی‌ها از لاتیوم [از شهرهای جنوب غربی رم] منشاء گرفته بود. نیایشگاه ژوپیتر در جائی قرار داشت که اکنون در جانب شرقی دریاچه آلبانو و در مونته کاوو واقع است و نزدیک محل ایجاد کاخ تابستانی پاپ قرار می‌گیرد. البته اکنون از این پرستشگاه اثری بر جای نمانده و جای آن را دیر زنان راهب و جایگاه فرستنده تلویزیون رم گرفته‌است.

ژوپیتر، خدای بزرگ [و خدای خدایان] بود و در گذر زمان به ایزد برتر کنفدراسیون چهل و نه شهر لاتین مبدل گشت و نیایشگاه او جایگاه برگزاری جشن‌های بهاری و خزانی شد.^[۴]

شرح

ژوپیتر یا یوپیتر یا ژوه یا یووه، خدای بزرگ و برترین خدا در پانتئون یا مجمع خدایان رمی بود. احتمالاً او در اصل، یک خدای اتروسکی بود [اتروسکی‌ها از اقوام کهن ایتالیا به شمار می‌آمدند]، اما نام او و جنبه‌های اصلی شخصیتش، شباهت و همسانی بسیار نزدیکی با زئوس یونانی نشان می‌دهد.او خدای آسمان به شمار می‌آمد، و در این نقش همان ژوپیتر لوستیوس یا آورندهٔ روشنایی بود و ایامی که ماه در آسمان کامل بود، یعنی ایام ایدس [روزهای مقدس و خجسته در گاهشماری رم باستان]، به او اختصاص داشت. او همچون زئوس با باران و رعد و برق در ارتباط بود و در قدیمی‌ترین پرستشگاه او در رم یک لاپیدس سیالیسس [سنگ سیسیل یا چخماق] بود که باور داشتند شکل سنگ‌شدهٔ آذرخش‌های اوست. در سرتاسر ایتالیا بر قلهٔ مکان‌های مرتفع و در جاهایی که مورد اصابت صاعقه قرار گرفته بود، پرستشگاه‌های برای بزرگداشت او ساخته بودند.^[۵]

هیأت‌های مختلف

ژوپیتر در کاپیتول به چند هیأت متفاوت نیایش می‌شد:

ژوپیتر فرتریوس

ژوپیتر فِرتریوس یا ژوپیتر پیروز، کهن‌ترین هیأت مورد پرستش ژوپیتر بود. می‌گویند رمولوس بعد از شکست سابین، شهریار اکرون، بسیاری از سلاح‌ها و غنایمی را که بدست آورده بود، به معبد ژوپیتر هدیه داد.^[۶]

ژوپیتر الیشیوس

ژوپیتر در نقش خدای تندر و صاعقه، ژوپیتر الیسیوس یا ژوپیتر الیشیوش نام داشت. این نام از فعل elicere به معنی جذب کردن و فروکشیدن گرفته شده‌است. ژوپیتر در این هیأت است که آذرخش را از آسمان فرومی‌فرستد و جادوگران با یاری او، تندر را هدایت می‌کنند. از همین دوره‌است که عنوان خدای جل و علا یا همان: Peo Optium (D.O.M) Maximo به وی داده می‌شود. این عنوان [که همان اپتیموس ماگزیموس می باشد] بعدها به آیین مسیح نیز راه می‌یابد. پرستش این هیأت از ژوپیتر، کیشی بود که در کوئیرینال رواج داشت و با نیایش ژونو و مینرو همراه بود.^[۷]

ژوپیتر استاتور

یکی از پرستشگاه‌های ژوپیتر که بنای آن به رومولوس نسبت داده می‌شد، در جنوب فوروم و جایی که طاق تیتوس در آنجا قرار دارد، بنا شده بود. این پرستشگاه به ژوپیتر استاتور یا ژوپیتر بازدارنده اختصاص داشت و این نام از آنجا منشاء می‌گیرد که ژوپیتر در پاسخ به نیایش رومولوس به درگاه او، رومن‌ها را از فرار در برابر سابین‌ها باز داشت و در این نبرد پیروز شد.^[۸]

ژوپیتر لوستیوس

ژوپیتر در نقش خدای آسمان، همان ژوپیتر لوستیوس یا آورندهٔ روشنایی بود و ایامی که ماه در آسمان کامل بود، یعنی ایام ایدس [روزهای مقدس و متبرک در تقویم رم باستان]، به او اختصاص داشت.^[۹]

ژوپیتر ژونو و مینرو

ژوپیتر در ترکیب با نقش همسران خویش، یعنی ژونو و مینرو، ژوپیتر ژونو و مینرو نیز نام گرفته‌است.

ژوپیتر اعظم

ژوپیتر در تحولات نقش خویش و بویژه در همانندی با زئوس در گذر زمان به ژوپیتر اعظم تبدیل گردید.

نقش‌های دیگر

ژوپیتر فقط یک الوهیت محافظ و پشتیبان قوم نبود، بلکه حافظ و نگهبان اخلاقیات عمومی و ناظر و ضامن سوگندها، قراردادها، عهدنامه‌های اتحاد و جنگ‌ها بود. همچنین وظایف اخلاقی و دینی شهروندان نسبت به خدایان، کشور و خانواده هایشان به او مربوط می شد. جشن تقدیس او هر ساله در سیزدهم سپتامبر یعنی همان روزی که کنسول‌های جمهوری رم، رسماً آغاز به کار می کردند، برپا می شد.او بعدها به ایزد پشتیبان امپراتوران تبدیل شد و به همین عنوان، در سرتاسر امپراطوری رم مورد پرستش قرار گرفت

ژوپیتر خودمون مخوف تره ترسناک تره
امیر منو بن نکن

چشم پوزایدن
مرداد؟
مراد؟
اه دیوونه شدم

مثل مارس و اریس
ولی پوزایدن و نپتون از هم جدان
حالا گذاشتم برو ببین